Хатарли ҳамкорлик

kaztag.kz сайти фотосурати

Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг яқинда якунланган саммити нафақат Марказий Осиё мамлакатлари, балки бутун дунё учун янги истиқболларни белгилаб берди. Баъзилар, бу мавжуд дунё тартибини ўзгартириш таклифига айланди, деб ҳисоблашади. Бу тахминлар бежиз эмас: саммит чоғида ХХР раиси Си Цзиньпин Глобал бошқарув ташаббусини илгари сурди, хусусан, Президент Путин буни қўллаб-қувватлади.

Мутахассислар бу ташаббусни Хитойнинг жаҳон сиёсатига бўлган қарашларини ўзгартириш сифатида қабул қилишди. Шундай қилиб, Олий Иқтисодиёт мактабининг кенг қамровли Европа ва халқаро тадқиқотлар маркази директори Василий Кашиннинг сўзларига кўра, Хитойнинг янги ташаббуси мақсади халқаро майдондаги глобал институтлар ва хулқ-атвор қоидаларини босқичма-босқич ўзгартириш, моҳиятан Хитой ғоялари ва манфаатларига кўп ва кам эмас, балки мос келадиган янги халқаро тартибни шакллантиришдан иборат.

Кузатувчиларнинг фикрича, ШҲТ декларациядан институционализация ва доимий фаолият юритувчи органлар яратиш даврига ўтмоқда. Жумладан, Тошкентда жойлашган Хавфсизлик муаммолари ва таҳдидларига қарши курашиш универсал маркази ва Душанбедаги ШҲТнинг Наркотикларга қарши кураш маркази шулар жумласидандир.

Си Цзиньпиннинг янги ғоялари Ғарбда хавотир ила кутиб олинди. Баъзилар буни ҳатто Шанхай Ҳамкорлик Ташкилотини БМТ билан алмаштиришга уриниш сифатида кўрдилар. Бундай шубҳаларни, албатта, хитойларнинг ўзлари ҳам, Россия каби стратегик иттифоқчилари ҳам дарров рад этади. Бироқ, сўнгги шароитларни, хусусан, Ҳиндистоннинг Хитой билан ҳамкорлик қилишга тайёрлигини ҳисобга олсак, Ғарбга қарши ҳаракат қиладиган Хитойга асосланган дунё ғояси унчалик фантастик кўринмайди.

Айнан қандай қилиб бундай дунё мавжуд бўлиши мумкинлигини Хитой ва Марказий Осиё ўртасидаги сўнгги йилларда пайдо бўлган муносабатлар модели асосида тушуниш мумкин. Бу мисол Осмоности империясининг иқтисодий, сиёсий ва гуманитар амалиётларини аниқ кўрсатади — ҳеч бўлмаганда хитойлик бўлмаганлар уларни кўради.

Коммунистлар ижросидаги мустамлакачилик

1990-йиллари Россия, шубҳасиз, Марказий Осиёнинг асосий иқтисодий ва сиёсий ҳамкори бўлган. Совет давридан қолган одатга кўра, у метрополия сифатида қабул қилинган ва минтақадаги республикалар вилоятларга ўхшаш нарса эди. Сиёсатда, иқтисодда ва ҳатто кундалик ҳаётда ҳуқуқий ва ҳақиқий мустақилликларига қарамай, улар доимо Москвадан кўз узишмаган.

Кулгили ҳолатлар ҳам бўлган. Масалан, 1990-йиллари Қозоғистондаги дўконларда Хитой йиғма компьютерлари ўта қиммат нархларда сотилган. Сабаби, бу компьютерларни Хитойдаги рус сотувчилари сотиб олиб, Москвага олиб кетишган, у ерда қозоғистонлик тадбиркорлар сотиб олиб, Қозоғистонга олиб келишган. Ва бу уларни Хитойдан Қозоғистонга тўғридан-тўғри импорт қилиш ўрнида бўлган.

Совет йиллари мероси шунчалик аҳамиятли бўлганки, 1990-йилларнинг охирида қозоқ ёш зиёлилари бутун умри давомида фақат рус тилида гаплашгани ва ўқиганлиги сабабли ўз она тилини билмаслиги тўсатдан маълум бўлган. Ўша йиллари Қозоғистондаги йирик компанияларнинг юқори бошқарувида қозоқча гапирадиган бирорта ҳам одам бўлмаган. Ёш зиёлилар ва интелектуал мутахассислар орасида қозоқ тилини ўрганиш ҳаракати бошланган. Кутилмаган ҳодисалар юз берган. Шундай қилиб, вилоят аҳли, қишлоқдан келган одамлар ёшларнинг адабий тилини «ҳақиқий қозоқча эмас», дея масхара қилишган.

Йиллар ўтди, Россия минтақада ўзининг сиёсий ва иқтисодий режаларини амалга оширишда давом этди. Хитой бойиб борди ва аста-секин Марказий Осиёга таъсирини кучайтирди. Дастлаб Хитойнинг минтақадаги сиёсати жуда оддий мақсадларга асосланган эди. Улар 2004 йили хитойлик экспертлар, хусусан, Шанхай ҳамкорлик ташкилоти илмий-тадқиқот институти директори ўринбосари Ли Лифан ва Ланчжоу университетининг Марказий Осиё институти ходими Динг Шиу томонидан қандай шакллантирилган: «Узоқ давом этган изланиш ва пухта тайёргарлик натижасида Пекиннинг Марказий Осиёга нисбатан стратегияси аниқланди. У биринчи навбатда Марказий Осиё ресурсларини ўзлаштириш соҳасида йўналтирилган». (Альманах «Китай в мировой и региональной политике. История и современность». Выпуск XIII (специальный). ИДВ РАН, 2008. Стр. 148 (Алманах «Хитой жаҳон ва минтақавий сиёсатда. Тарих ва замонавийлик». XIII сони (махсус). ИДВ РАН, 2008. 148-бет)).

Мақсадлар, улар ҳозир айтганидек, неоколониалистик бўлган. Умуман олганда, ХХ асрда Хитой, коммунистик риторикага қарамай, мустамлакачилик йўлини тутганлиги аниқ. Буни қоралаш қийин: хитойлар ХХ аср катаклизмлари — империя қулаши, фуқаролар уруши ва япон истилосидан кейин мамлакат тушиб кетган тубсизликдан чиқиб кетиши керак эди. Мао Цзэдуннинг «Буюк сакраш», «Маданий инқилоб» ва бошқа мафкуравий кампаниялари ҳам Хитойга барқарорлик қўшмади. Дэн Сяопиннинг ислоҳотлари вазиятни бироз яхшилади, аммо ХХР нафақат ривожланган Ғарб давлатларидан, балки ўртача фаровон жамият деб аталадиган жамиятдан — Дэн Сяопин олдига қўйган мақсаддан ҳали жуда узоқ эди.

Ўшанда бойиб кетишнинг энг оддий ва энг тез йўли чет эл ресурсларини ўзлаштириш бўлиб туюларди. 2000-2010 йиллари Хитойнинг Марказий Осиёга нисбатан сиёсати ана шу ердан келиб чиққан.

Си Цзиньпин «Хитой – Марказий Осиё» саммитида. Қозоғистон президенти матбуот хизмати фотосурати

Ўша пайтда минтақа давлатлари нафақат табиий ресурслар ва табиий монополиялар билан фаол савдо қилдилар, балки Хитойдан кредитлар ҳам олдилар. Бу уларга дарҳол фойда келтирди, аммо узоқ муддатда бу жиддий муаммолар, жумладан суверенитетни йўқотиш таҳдидини юзага келтирди. Ҳеч бўлмаганда, баъзи сиёсатшунослар ва миллий ижтимоий-сиёсий ҳаракатлар вакиллари бунга ишонишди.

Доим кимдир юқорида бўлади

Хитой билан ҳамкорликнинг яққол афзалликларига қарамай, хитойфобия Марказий Осиё мамлакатларида, биринчи навбатда Қозоғистон ва Қирғизистонда кучая бошлади. Бунинг бир қанча сабаблари бор эди, жумладан, хитойлар томонидан қўллаб-қувватланган жунғорлар билан урушдан тортиб, Хитой ўз ҳудудидаги айрим миллий озчиликларни, жумладан, қозоқ ва қирғизларни камситганлиги билан боғлиқ сиёсий сабаблар.

Бироқ, хитойфобиянинг энг аниқ сабаби, эҳтимол, ХХРнинг ўз компаниялари ишлаётган ривожланаётган ҳудудлардаги сиёсати эди. Марказий Осиёда ўз корхоналарини яратишда хитойликлар одатда хитойлик ишчиларни олиб келиб, маҳаллий аҳолини орзу қилган ишларидан маҳрум қилишган. Агар маҳаллий аҳоли Хитой корхоналарида ишлаган бўлса, улар иккинчи даражали фуқаролар ҳисобланган — ҳеч бўлмаганда, улар Хитой бошлиқларининг муомаласини шундай талқин қилишган. Маҳаллий халқ наздида уларнинг юртини бегона маданиятли хитойликлар эгаллаб, табиий бойликларидан фойда кўришаётган эди.

Қозоғистонлик оддий аҳолининг норозилиги 2016-2020 йиллардаги Хитойга қарши намойишларда намоён бўлди. Энг кучли тўлқин 2019 йилнинг кузида Жанаўзен шаҳрида бошланган. Маҳаллий аҳоли Хитой билан қўшма корхоналар қуришга қарши чиқди ва ҳукуматни Хитойдан эмас, Ғарбдан кредит олишга чақирди. Кейин пойтахтда ва бир қатор йирик шаҳарларда Хитой экспансиясига қарши митинглар бўлиб ўтди.

Хитойликларнинг маҳаллий аҳолига нисбатан бепарво ва такаббур муносабати оловга мой қўйди, маҳаллий аҳоли эса, табиийки, бунга чидашни хоҳламади. Албатта, Совет Иттифоқи даврида титулли рус миллатининг миллий озчиликларга муносабати ҳам кўп яхши эмасди, аммо ўша йилларда ягона совет халқи доирасида барча халқларнинг тенг ҳуқуқлилиги ҳақидаги расмий сиёсат олиб борилган. Грузинлар, арманлар, чукчалар ва бошқалар ҳақида анча ҳақоратли ҳазиллар айланиб юрган, аммо одамлар ҳали ҳам бир мамлакатда яшашларини тушунишган. Бунинг фонида турли халқлар вакиллари ўртасида яхши иш муносабатлари ва ҳатто дўстлик ҳукм сурган. Албатта, ксенофобия ҳам мавжуд эди, лекин кўпинча у «горизонтал» хусусиятга эга эди: биз улардан қўрққанимиз учун яхши кўрмаймиз ёки шунчаки улар бегона ва улардан нима кутишни билмайсан. Лекин у совет мафкураси асосида қурилган умумий мулоқот тили ва умумий маданий замин билан қисман тенглаштирилди. Қандай бўлмасин, ксенофобиянинг ҳаддан ташқари кўпайишига йўл қўйилмасди — КПССнинг болиқни кўриб турадиган кўзи буни диққат билан кузатиб борарди.

Хитойликлар билан ҳамма нарса бошиданоқ бошқача эди. 2000-йиллари улар Марказий Осиё республикалари ерларига хўжайин бўлиб келиб, маҳаллий аҳолига паст назар билан қарай бошлашди. Бироқ, нафақат оддий хитойлик ишчилар ва тадбиркорлар шундай йўл тутишди. 2016 йили Остона Хитой фуқаролари учун виза тартибини кучайтирганини ёқтирмаган Хитойнинг Қозоғистондаги ўша пайтдаги элчиси Чжан Ханхуэй том маънода портлаб: “Бу жуда қўполлик, бу хўрлик! Қозоқлар кимлар билан бундай муносабатда бўлаётнини тасаввур қилишяптими ўзи?», — деганди.

Шуниси эътиборга лойиқки, хитойликларнинг бошқа миллат ва халқлар вакилларига нисбатан бундай муносабати маълум тарихий сабабларга эга.

Биринчи ва асосийси хитойликлар учун оддий бўлган иерархия, бу уларнинг бутун маданиятига сингиб кетган. Анъанага кўра, бу ерда тенг ҳуқуқли шерикликнинг йўқ эди; муносабатларда бир томон ёки бир киши ҳар доим бошқасидан устун туради. Бу оилавий муносабатларга ҳам тегишли: хитой тилида, масалан, «ака» сўзи деярли ҳеч қачон алоҳида ишлатилмайди, ака ҳар доим ё катта ёки кичик бўлади, опа-сингиллар учун ҳам худди шундай. Ҳатто Осмоности империясидаги бобо ва бувилар ҳам бир-бирига тенг эмас: ота томонидаги аждодлар она томондан қараганда муҳимроқ ва аҳамиятлироқ ҳисобланади.

Бу феномен минг йиллар давомида шаклланиб келган. Дастлаб, бу аждодларга хизмат қилиш култи билан боғлиқ бўлган, қачонки уларга оиладаги энг катта эркак қурбонлик келтирган. Кейинчалик, бу тартиб Конфуций фалсафаси томонидан мустаҳкамланган, у «сяо» тушунчасини шакллантирган — фарзандлик тақвоси ва кичикнинг каттага бўйсуниши. Бу тизим одатда оила ичидаги муносабатларни, пастнинг юқорига бўйсунишини ва хитойларнинг ўзига кўра, «фуму», яъни бутун Хитой халқининг отаси ва онаси бўлган суверенга бўйсунишни ўз ичига олади.

Ҳанлар ва мусулмонлар

Хитойликларга кўра, улар Марказий Осиёга ўз лойиҳалари ва пуллари билан келганларида ўзларини бошлиқлар, маҳаллий аҳолини эса қўл остидагилар мавқеида кўришган. Қўл остидагилар, табиийки, ўз бошлиқларига бўйсунишга ва уларга пастдан юқорига қарагандек қарашга мажбур эдилар.

mintrudtuva.ru сайти фотосурати

Шуни таъкидлаш керакки, хитойликлар «сяо»сининг ўзига хос хусусияти — итоаткорлик ва ҳурмат эвазига бошлиқнинг бўйсунувчига нисбатан ҳомийлик ва ҳимоя қилишидир. Бироқ, бу қоида Марказий Осиё аҳолисига тўғри келмасди — яъни, хитойликлар дунёқарашининг ўзига хослиги туфайли.

Қадимги хитойлар тасаввурига кўра, ер квадрат шаклида бўлиб, унинг тепасида думалоқ осмон бор. Осмон ўзи билан ёпиб турган ҳудуд Осмоности империяси деб аталади. Унинг марказида донишманд, юксак маданиятли ва маданиятли хитойликлар яшайди. Уларнинг чеккаларида, осмон билан бир оз қопланган ёки умуман қопланмаган, турли даражадаги ваҳшийликка эга варварлар яшайди.

Ва, албатта, бу ғоя архаик бўлса-да, хитойликлар ҳали ҳам ўз ватанини коинотнинг маркази дегб билишади. Варвар халқлари ҳар доим ҳам маданиятли муносабатда бўлишга лойиқ эмас ва уларга ҳомийлик ва ҳимоя беришни хитойларнинг ўзлари ҳал қиладилар. Ахир, улар аллақачон ўз ресурслари ва хизматлари учун пул олишган, шунинг учун уларга яна нима керак?

Марказий Осиё халқларининг тарихан ислом динига эътиқод қилгани вазиятни мураккаблаштирди. Хитойликлар узоқ вақтдан бери Ислом билан жуда ноаниқ муносабатларга эга. Бир томондан, Хитойда исломга эътиқод қилувчи этник озчиликлар узоқ вақтдан бери яшайди; улар одатда «хуэй» сўзи билан аталади. Бошқа томондан, ўртача хитойликлар чўчқа гўштини (Хитойдаги асосий гўшт) истеъмол қилишдан, шароб ичишдан бош тортган ва Қуръон томонидан тақиқланган одамлар ва ҳайвонлар тасвирларини акс эттирувчи расмларга салбий муносабатда бўлган мусулмонларга шубҳа билан қарашади. Бундан ташқари, ўрта асрларда мусулмонлар савдо ва молиявий ишларда жуда омадли бўлишган, бу хитойлар орасида ҳасадни келтириб чиқарган ва кўплаб ўзаро тушунмовчиликларга сабаб бўлган.

Бироқ, титулли хитойлик хан халқининг мусулмон хуэйга нисбатан ўзаро душманлиги сабабларини топиш унчалик қийин эмас. Афсонага кўра, император Тунчжи (1861-1875) хан хуэйларни фақат хуэй бўлгани учун менсимаслигини айтган. Бу мусулмонларни хафа қилган ва ранжитган. Улар ўзларининг ижтимоий аҳамиятини ҳимоя қилиш учун ханларни можароларга ва ҳатто жангларга қўзғатганлар. Шу билан бирга, ҳукмрон Манчжур сулоласи ўзаро тўқнашувлар туфайли заифлашиб, ғазабини император ҳокимиятига қаратмагани учун Хан ва Хуэйни қўшимча равишда бир-бирига қарши қўйган.

Эҳтимол, бизнинг давримизда хитойликлар хуэйга нисбатан шубҳали муносабатини онгли ёки онгсиз равишда Марказий Осиё халқларига қаратган. Қандай бўлмасин, хитойликлар ва маҳаллий аҳоли ўртасидаги муносабатларда такаббурлик ва менсимаслик кўпинча ўрин олади.

Бироқ, Марказий Осиё бу жиҳатдан ягона эмас. Хитойликлар деярли барча чет элликларга худди шундай муносабатда бўлишади, яъни уларни варвар деб билишади. Бундай муносабат зиёли хитойлар томонидан қўлланилмаслиги аниқ: улар ҳар бир халқ ва ҳар бир давлатнинг ўзига хос маданияти ва ўзига хослиги борлигини тушунади, шунинг учун ҳам уларни менсимасликка асос йўқ. Бироқ, Хитой зиёлилардан иборат эмас ва оддий хитойлик чет эллик ваҳшийлардан устунлигини ҳис қилган ҳолда ўзини мамнун сезади.

Шуни таъкидлаш лозим, бу намойиш самимий бўлиши мумкин: Хитой аҳолиси фақат уларда ҳақиқий маданият ва ҳақиқий цивилизация борлигига ишонишади. Агар сиз хитойлик одам билан яқин алоқада бўлсангиз, у сизга вэнхуа — маданиятни ўрганишингиз кераклигини айтади. Албатта, бу ерда гап сизнинг ваҳший маданиятингиз ҳақида эмас, балки ҳақиқий, яъни хитой маданияти ҳақида кетмоқда

Юмшоқ кучга ишониш мумкинми?

Осмоности империяси билан чегарадош давлатлар фуқароларини ташвишга соладиган фобиялар орасида иқтисодиётнинг бегоналар томнидан эгаллаб олиниши ва ҳудудни йўқотиш қўрқуви бор. Бунга ҳеч қандай асос йўқ, деб айтиб бўлмайди.

СССР парчаланганидан сўнг Хитой билан чегарадош Марказий Осиё давлатларида чегара муаммолари пайдо бўла бошлади. Улар, айниқса, Хитой билан энг узун чегарага эга бўлган Қозоғистон мисолида яққол намоён бўлди — 1740 км. Бироқ, 1999 йилга келиб, қизғин музокаралар натижасида Хитой-Қозоғистон чегарасини делимитация қилиш жараёни якунланди. Шартномаларга кўра, баҳсли ҳудуднинг 407 км² Хитойга ўтган, 537 км² эса Қозоғистонда қолган.

1999-йилга келиб Хитой-Қирғизистон чегараси ҳам ниҳоят делимитация қилинди. Икки келишув шартларига кўра, Қирғизистон 5 минг гектарга яқин баҳсли ерларни Хитойга ўтказиб берди.

Бу борада энг қийин вазият Хитой ва Тожикистон ўртасида бўлган. Хитой ТБАВ (Тоғли Бадахшон автоном вилояти) ҳудудидаги умумий майдони 20 минг квадрат километрдан ортиқ бўлган учта баҳсли ҳудудга даъво қилган. Турли манбаларга кўра, Хитойга мингдан бир ярим минг квадрат километргача берилган. Бироқ, Хитой ҳалигача ўз талабларини зудлик билан ва сўзсиз бажаришни талаб қилмаган: Тожикистон Хитой олдидаги қарзини тўлаш учун баҳсли ҳудудлардан воз кечиш тажрибасига эга.

Бироқ Хитойнинг Марказий Осиё мамлакатларига нисбатан ҳудудий даъволари анча қадим издиз отган.

Маълумки, мўғуллар бир вақтлар Хитойнинг шарқий қисмидаги улкан ҳудудларни эгаллаб олишган. Аммо ўша даврдаги мўғул хонлари шунчаки мўғуллар эмас, улар Хитой Юан сулоласининг императорлари эди: Хубилайхондан То Тўғон Темургача. Шундай қилиб, бир неча асрлар илгари ҳозирги Марказийя Осиё ҳудуди Хитой-Мўғуллар империясига тегишли бўлган. Ҳозирги Хитой фуқароси буни жуда яхши билади ва вақти-вақти билан шахсий суҳбатларда ёки тематик форумларда бу ҳақда эслатиб қўйиш имкониятини қўлдан бой бермайди. Расмий равишда, албатта, Хитой раҳбарияти бундай гапларни қўллаб-қувватламайди.

Бироқ, ерларни олиб қўйиш шарт эмас — уларни ижарага олиш ва ҳатто сотиб олиш мумкин. Ва яқинда Хитой деярли шундай имкониятга эга эди.

Қозоғистонликлар 2016 йили Ер кодексига киритилган ўзгартиришларга қарши бутун мамлакат бўйлаб оммавий митинглар тўлқини қандай тарқалганини яхши эслашади. Ушбу тузатишлар қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерларни, шу жумладан чет элликларга узоқ муддатли ижарага бериш ва сотиш имконини берган. Ўшанда қозоқлар муҳим ҳудудларнинг Хитой назорати остига тушиши эҳтимолидан қўрқиб кетишган. Ҳокимият эса халқ иродасига қарши ҳаддан ташқари узоққа боришга журъат эта олмаган ва ўзгартишларнинг кучга киришига мораторий эълон қилди, кейин эса ерларни хорижликларга сотишни бутунлай тақиқлади.

Шунга қарамай, Хитой юмшоқ куч деб аталадиган иборадан фойдаланиб, ўз босимини сусайтирмади — бу ибора Россия президенти Владимир Путин сабаб кенг қўлланила бошланди. Марказий Осиё аҳолисини энг кўп хавотирга солаётган нарса ҳам айнан мана шу юмшоқ кучдир. Ва бу сабабсиз эмас. Юмшоқ кучнинг ҳаракати сезилмайди, у ўз мақсадларига яширинча эришади. Агар у қачон зўравонликка айланишини била олмасангиз, у ҳолда юмшоқ куч ишонишга арзийдими? Шу нуқтаи назардан, юмшоқ куч қўпол кучдан яхшироқ эмас ва эҳтимол ундан ҳам хавфлироқдир.

Хитойликлар Марказий Осиёга нисбатан юмшоқ кучдан қандай фойдаланишмоқда ва дунёнинг қолган қисмига нисбатан қандай фойдаланишлари мумкин? Бу ҳақда алоҳида мулоҳаза юритган маъқул.