uz.kursiv.media сайти фотосурати
Ўзбекистонлик иқтисодчилар Юлий Юсупов ва Отабек Бакиров Халқаро валюта жамғармасининг (ХВЖ) солиқ ислоҳоти бўйича тавсияларини танқид қилди. Жумладан, экспертлар республика ҳукуматига бюджет тақчиллиги муаммосини иқтисодиётга фискал юкни ошириш орқали ҳал қилиш бўйича берилган тавсияларга қўшилмади.
Юсупов ХВЖ маълумотларини келтиради, унга кўра, 2020 йилдан буён Ўзбекистонда солиқ тушумлари ЯИМга нисбатан 2 фоиз пунктга камайган. Мувозанатни тиклаш учун халқаро ташкилот алкогол, қазиб олинадиган ёқилғи, автомобиллар учун акциз солиғини ошириш, инвестиция имтиёзларини камайтириш ва божхона тўловларини бекор қилишни, шунингдек, ягона даромад солиғи ставкасини прогрессив шкалага алмаштиришни таклиф қилади.
Ўзбекистонлик иқтисодчи фақат биринчи бандга қўшилиб, индивидуал ва соҳавий манфаатлар бозор механизмлари ишини бузади, коррупция ва рақобатни чеклаш учун шароит яратади, деб ҳисоблайди.
Бироқ, эксперт муаммонинг кўндаланг қўйилишини танқид қилди. У Осиё тараққиёт банки маълумотларини келтиради, унга кўра, даромадлар камаймаган: 2020 йили консолидацияланган бюджет даромадлари 26,9 фоизга, 2024 йили 30,5 фоизга ўсган. Яна бир нарса, деб ёзади Юсупов, давлат харажатлари бундан ҳам кўпроқ — 29,1 фоиздан 35,5 фоизга ошган. Бу бюджет тақчиллигини келтириб чиқаради ва давлат қарзининг ҳажмини оширади.
Аммо, ХВЖ мантиғига кўра, солиқларни ошириш керак, харажатларни қисқартириш эмас. Бундай ёндашув ривожланган мамлакатлар учун фойдали бўлади.
«Аммо Ўзбекистон ривожланган ва бозор иқтисодиётига эга давлат эмас», — дейди эксперт.
Юсупов ўз нуқтаи назарини асослаб берар экан, республиканинг аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулоти бор-йўғи 3000 долларни ташкил этишини келтириб ўтади. Шу билан бирга, давлат харажатларининг улуши Ғарбий Европа мамлакатлари билан баробар — ЯИМнинг 40% даражасида.
Қолаверса, Ўзбекистонда бозор иқтисодиёти мавжуд эмас, чунки асосий қарорлар хусусий сектор ва бозор томонидан эмас, балки сарфланиши ва «арралаш» мумкин бўлган доимий пул танқислигини ҳис қилаётган амалдорлар томонидан қабул қилинади.
Юсупов иқтисодий ўсишни жадаллаштириш учун давлат харажатларини, давлат мулки улушини, солиқ ва қарз юкини, божхона тўловлари ва импортдаги нотариф тўсиқларини камайтириш, соҳа имтиёзларини бартараф этиш зарур, деб ҳисоблайди. Ва энг муҳими, амалдорларни бизнесдан четлатиш, уларга бозор механизмлари ва рақобат муҳитини бузишни тақиқлаш лозим.
«Бунинг ўрнига ХВЖ иқтисодиётга солиқ юкини оширишни таклиф қилмоқда. Нима дейишни билмайсан... Макроиқтисодиёт умумий тамойилларини мамлакатнинг институционал ва тарихий хусусиятларини ҳисобга олмаган ҳолда схоластик, механик тарзда қўллаш мана шундай нарсага олиб келади», — дея хулоса қилади мутахассис.
Отабек Бакиров илғор солиқ шкаласига ўтиш ғоясини кескин танқид қилиб, бу таклифни «аксилижтимоий» деб атайди. Унинг сўзларига кўра, даромад солиғи тўловчилар сони ортиб бормоқда, яъни меҳнат бозори «соядан» чиқмоқда. Янги тизимга ўтиш фискал даромадларни оширади, аммо узоқ муддатда одамлар яна «конверт» пуллари фойдасига «оқ» маошлардан воз кечишни бошлайдилар.
Иқтисодчининг фикрича, бойлар корпоратив харажатлар ва дивидендлар орқали даромад олаётганлиги сабабли, тегишли тўловлар ставкаларини ошириб, компания ёки давлатнинг шахсий мақсадларда фойдаланиладиган харажатларини солиққа тортиладиган базага киритиш мантиқан тўғри бўлади.
«Нима учун ишчи ўз даромадининг 12 фоизини, буржуй эса дивиденднинг 5 фоизини ( минглаб имтиёзларга эга бўлган ҳолда) тўлаши керак? Шуми ижтимоий адолат?» — дея ўртага савол ташлайди Бакиров.
Мутахассиснинг ёзишича, ХВЖнинг прогрессив миқёсдаги тавсияси ўсиб бораётган давлат қарзларининг аҳоли елкасига юкланаётгани ҳақидаги тезисни тасдиқлайди. Бу аллақачон тарифларни ошириш нуқтаи назаридан бошланган.
Бакиров жамғарма таҳлилчиларининг бюджет даромадларини ошириш зарурлиги ҳақидаги фикрига қўшилади. Лекин ишчилар ҳисобига эмас, таъкидлайди иқтисодчи. Унинг фикрича, сўнгги 8 йил ичида долларли миллиардерга айланганлар кўпроқ пул тўлаши керак – масалан, нефть ва газ конларини эгаллаб олган одамлар. Ёки божсиз машина олиб келиб, мамлакатда қайта сотаётган тадбиркорлар.
