Каспийдаги жанглар

1919 йил май ойида Манғишлоқ яқинида Британия ва Совет флотилияси ўртасида бўлиб ўтган денгиз жанги. Лондондаги Империя уруш музейи коллекциясидан олинган расм

Марказий Осиё тамаддуни камида беш минг йилга бориб тақалади. Бу вақт ичида минтақа мамлакатлари нималарни бошдан кечирмади дейсиз: қудратли империяларнинг юксалиши ва қулаши, хорижий босқинлар, машҳур саркардалар бошчилигидаги буюк қўшинларнинг тўқнашувлари — Александр Македонскийдан Михаил Фрунзега қадар. Ва бу рўйхатда ўрин олмаган ягона нарса — денгиз жангларидир. Марказий Осиё барча океанлардан узоқда жойлашган ва бу ерда маълум сабабларга кўра денгиз ишлари ривожланмаган. Бироқ, минтақанинг ўзига хос денгиз тарихи бор ва у сайёрадаги энг катта ички сув ҳавзаси — Каспий денгизи билан боғлиқ.

Рамзес, зиҳрли кемалар ва Кайзер партизанлари

Умуман олганда, уруш инсониятнинг энг дастлабки ихтироларидан бири саналади. Қадим замонларда, ҳали ғилдирак ихтиро қилинмаган ва одамлар темирни қандай қайта ишлашни билмаган пайтда ўзига ўхшаганлар билан ёқалашиб келган. Вақт ўтиши билан ҳарбий ҳаракатлар майдони сайёрамизнинг барча бурчакларига, шу жумладан дарёлар ва кўлларга тарқалиб кетгани ажабланарли эмас.

Озми-кўп аниқроқ бўлган ички сув ҳавзаларидаги биринчи денгиз жанги милоддан аввалги XII асрда Нил дарёси дельтасида бўлиб ўтган. Бу ерда фиръавн Рамзес III дарё каналларидан бирида унга қарши бостириб кирган «денгиз халқлари» флотини бутунлай вайрон қилган — бу ерда Ўртаер денгизи ҳалқларининг «бронза давридаги фалокати» назарда тутилади. Рамзес ўзининг ғалабаси ҳақида қуйидаги ёзувларни қолдирган: «Ва денгиздан бостириб келганларни Нил бўғзида даҳшатли аланга (шоҳнинг ғазаби) кутиб олди: қирғоқда уларни найзалар панжараси ўраб олди, уларни сувдан тортиб олиб, соҳилда яксон қилишди ва мурдалар уюмига айлантирдилар».

Шундай қилиб, биринчи тош қўйилган, узоқ денгиз қирғоғига эга бўлган Европада ҳам, ички сувлари жуда оддий бўлган Яқин Шарқда ҳам дарёлар ва кўллар флоти қадимда бир нечта улкан жанглар шоҳиди бўлган Хитойдагидек ривожланмаган. Маълумки, Янцзи ва Хуанхэ дарёларида кўп жанглар содир бўлган. Масалан, эрамизнинг III асри бошларида ўнлаб кемалар иштирок этган Янцзидаги Қизил қоя жанги Хитойда 400 йилдан ортиқ ҳукмронлик қилган Хан сулоласининг қулашига замин яратган.

Мисрликларнинг «денгиз халқлари» билан жанги. Мединет-Абу эҳроми рельефидаги сурат. wikimedia.org тасвири

Кейинчалик Хитой шунга ўхшаш воқеаларга бир неча бор гувоҳ бўлади. 1363 йили бу ерда тарихдаги энг йирик ички жанг бўлиб ўтади: яна бир фуқаролик уруши доирасида юзлаб кемалар Поянг кўлида тўқнашади ва ғалаба қозонган Чжу Юаньчжан Мин империясига асос солади.

Ғарбий ярим шарда ички сув ҳавзалари уруши Америка инқилобий уруши даврида, хусусан, XIX аср ўрталарида Америка фуқаролар уруши даврида юз берган.

1776 йил 11 октябрда Америка Қўшма Штатлари ва Канаданинг замонавий чегарасида жойлашган Шамплейн кўлида Британия флоти Америка халқ лашкарларини мағлуб этган ва бу жанг тарихга ҳарбий денгиз флоти қўшинлари чизиқли байроқ остида қатнашган илқ жанг бўлган (ўша пайтда байроқда юлдузчалар бўлмаган).

Ўттиз йил ўтгач, Англия ва Америка «иккинчи мустақиллик учун уруш» да тўқнашганда, Америка флоти Эри кўлида (Буюк кўллардан бири) қасос олади. Энг яқин океандан минг километр узоқликда, АҚШ кемалари душман билан артиллерия дуэлида ғалаба қозониб, инглиз эскадронини тўлиқ таслим бўлишга мажбур қилган. Ушбу ғалаба туфайли миллий қаҳрамонга айланган америкалик қўмондон Оливер Перри ўз бошлиқларига ҳисобот берган: «Парвардигор бу кўлда Қўшма Штатлар қўлини ўз душманларидан устун қилди. Икки кема, иккита бриг, битта шхуна ва битта шлюпдан иборат инглиз эскадрони шиддатли жангдан сўнг қўл остимдаги кучларга таслим бўлди».

Парагвай урушида даврида Риачуэло яқинидаги жанг. Рассом Оскар Перейра да Сильва

Америка фуқаролар урушининг охирги денгиз жангларидан бири 1865 йили Виржиния штатидаги Жеймс дарёсида бўлиб ўтган, у ерда Иттифоқ флоти Конфедерация кемаларининг Сити-Пойнт шаҳрига қилинган ҳужумини қайтарган. Бу Питерсбергни қамал қилган генерал Улисс Грантнинг штаб-квартираси эди — ушбу жанг натижаси кейинчалик Қўшма Штатларнинг умумий ғалабасини олдиндан белгилаб берган. Жеймс дарёси замонавий кемалар учун жанг майдонига айланган: торпедоли қайиқлар, мониторлар ва зиҳрли кемалар шу ерда жамланган. 1864-1870 йиллари Парагвай ва Бразилия, Аргентина ва Уругвай ўртасидаги урушда ҳиндуларнинг каноэлари ишлатилган, флотларнинг тўқнашуви океандан юзлаб километр узоқликда, Парана ва Парагвай дарёларида ҳам содир бўлган. Ва бу ердаги дарё жанги — 1865 йил Паранадаги Риачуэлода — уруш натижасини олдиндан белгилаб берган. Парагвай флоти бутунлай вайрон бўлгач, унинг дарёдан дастакланишидан маҳрум бўлган армияси йирик ҳужум операцияларини муваффақиятли амалга ошира олмаган ва воқеа Парагвай қўшинларининг таслим бўлиши билан якунланган.

Ўзининг хандақ жанглари ва танклар устуворлиги ва самолётларнинг етакчи ўйинчилар сифатида пайдо бўлиши билан ажраб турган Биринчи жаҳон уруши пайтида ички сув ҳавзаларида ҳарбий операциялар амалга оширилган ва бу Африкада ҳам амалга оширилиши бировнинг тушига ҳам кирмаган. Уруш бошида немисларнинг дунё океанлари билан алоқаси бўлмаган Танганьика кўлида бир нечта қуролли пароходлари бўлган. Инглизлар Германияни Африка колонияларидан маҳрум қилиш пайтида темир йўллардан, дарёлардан ва баъзида «Мими» ва «Туту» каби кулгули номларга эга жанговар моторли қайиқлардан фойдаланишган. Ушбу воситалардан фойдаланган инглизлар ва бельгияликлар Танганьикадаги немислар изини қуритишган ва яқин атрофдаги Кайзернинг партизан кучларини флотсиз қолдиришган.

Драккарлардан Канонер кемаларигача

Ҳар томондан тоғлар ва чўллар билан ўралган Каспий денгизи бой ҳарбий тарих билан мақтана олмайди ва унинг соҳилларида қадимдан яшаб келган халқлар ҳам бу ерда жиддий флотга эга бўлишдан ҳеч қачон манфаатдор бўлмаган. Аммо муқаддас жой ҳеч қачон бўш бўлмаган ва VIII асрнинг охиридан бошлаб Каспий дастлаб славянлар ерларига жойлашган ва кейинчалик у ерда биринчи қадим рус давлати — Киев Русини яратган норманлар эътиборини жалб қила бошлаган.

Норманлар, ёъни викинглар ёки варяглар сифатида ҳам танилган, нафақат денгизда ҳарбий ҳаракатларда катта тажрибага эга бўлишган. Ўзларининг драккар қайиқларида улар ишончли тарзда дарёлар бўйлаб Европанинг юрагига сузиб юришган: улар Сена бўйлаб сузиб бориб, Парижни қамал қилишган, Гвадалкививир бўйлаб Испания Кордовасига, Рейн бўйлаб Кёльн ва Боннга етиб боришган. Шарқий Европада улар тезда Волга-Болтиқбўйи савдо йўли бўйлаб барча дарёларни ўзлаштирганлар ва ниҳоят Каспий денгизига етиб келишган. Ўшандан бери «Рус» деб номланган норманларнинг замонавий Эрон ва Озарбайжон қирғоқларига талон-тарож қилиш экспедициялари IX асрнинг иккинчи ярмида айниқса кенг қулоч ёйган — камида бешта йирик экспедиция давомида кўплаб қирғоқбўйи шаҳарлар ва ороллар талон-тарож қилинган, жумладан Туркманистон ва Эроннинг ҳозирги чегараси яқинидаги Абаскун ороли (Ашур-Ада) ҳам ҳужумга учраган. Баъзи ҳолларда маҳаллий мусулмон ҳукмдорлари қароқчиларга қаршилик кўрсатаркан, балиқ овлаш қайиқлари ва савдо кемаларидан флот тузишган, Каспийдаги ҳарбий ҳаракатлар миқёси ҳайратланарли бўлмаса-да, анча фаол бўлган.

Евроосиёда мўғуллар ҳукмронлиги даврида Каспий денгизи бир мунча вақт улкан империянинг ички денгизига айланган, шу сабаб унинг учун курашга ҳожат колмаган. Аммо мўғуллардан кейинги даврда бир вақтнинг ўзида иккита йирик давлат — Россия ва Форс давлати бу ерда ўзларининг ҳарбий иштирокини ўрнатишга ҳаракат қилган. Руслар буни биринчи бўлиб амалга оширганлар: 1636 йили немис мутахассислари назорати остида Нижний Новгородда қурилган «Фридрих» галераси Каспий денгизига кириб борган. Биринчи саёҳатида кема Дербент яқинида кучли бўронга дучор бўлган ва кемани қутқариш учун экипаж уни саёзликка чўктирган.

Россия ҳарбий-денгиз флотининг биринчи маҳсули ҳисобланмиш «Орёл» фрегати 1668 йили Каспий денгизидаги савдо йўлларини ҳимоя қилиш учун қурилган. Тўғри, у ҳеч қачон денгизга чиқмаган ва машҳур казак Степан Разин томонидан шаҳар эгаллаб олинганидан кейин Астрахан яқинида чирий бошлаган.

XVII асрдаги Каспий денгизи кемалари. Николаас Витсеннинг «Шимолий ва Шарқий Татария» китобидан (Амстердам, 1692)

Айнан Разин ўша пайтда Каспий денгизидаги энг йирик денгиз жангида — Боку яқинидаги Чўчқа оролида бўлиб ўтган жангда қатнашиш имконига эга бўлган. Бу ерда Разиннинг тўдаси 20 та қайиқдан (текис елканли ва эшкакли қайиқлар) фойдаланиб, Форс губернатори Астара Мамед Хоннинг 70 та кемадан иборат бутун флотини чўктиришган. Форслар ўзларининг такаббурлиги чоҳига йиқилган – улар душман флотини ўраб олишга умид қилиб, кемаларини занжирлар билан боғлашган ва казаклар мусулмон флагманини чўктирганда, у қўшни қайиқларни ўзи билан бирга судраб кетган, одамлар орасида ваҳима пайдо бўлган ва Разиннинг одамлари юзлаб одамларни ўлдирган ва асирга олган.

XVIII асрда Каспий денгизи Россия императори Пётр I флотининг кемаларини кўрган, у ўзининг буюк фатҳларини Форсдаги ерларни эгаллаб олиш билан якунлаган. Тўғри, орадан ўн йил ўтгач, Нодиршоҳ Россиянинг денгиздаги гегемонлигини шубҳа остига олган. Дипломатия ёрдамида у Пётр томонидан босиб олинган ерларни қайтариб олган ва Форс флотини жонлантирган: хусусан, Каспий денгизида инглиз савдогари Жон Элтон бошчилигида қурилган иккита фрегат сувга туширилган. Бироқ, Нодиршоҳнинг ўлими билан Форс денгиз кучлари яна таназзулга юз тутган ва кейинги бир ярим аср ичида Россия империяси Каспий денгизида тўлиқ ҳукмрондик қилган.

1813 йили Эрон билан тузилган Гулистон шартномасига кўра, Россия бу ерда денгиз флотини жойлаштириш бўйича монополияга эга бўлган ва орадан юз йил ўтгач, Шимолий Эрон рус армияси томонидан амалда босиб олингандан сўнг, денгиз империянинг ички сув ҳавзасига айланган ва бу ерда катта денгиз кучларини ушлаб туришга ҳожат қолмаган. XIX асрнинг иккинчи ярмигача тинчлик учун ягона кичик хавф Манғишлоқ қозоқлари бўлиб, улар вақти-вақти билан балиқ овлаш кемаларида денгиз қароқчилиги билан шуғулланишган. Аммо Александровский қалъаси (Форт-Шевченко) қурилиши ва 1870 йилдаги Адаев қўзғолони бостирилиши билан бу муаммо ҳам ҳал қилинган.

Инқилоблар даврида ҳамма нарса ўзгарган, ўшанда Каспий қирғоғида нафақат қисқа муддатга бўлса ҳам янги давлат тузилмалари пайдо бўлган, балки энг муҳими, русларнинг абадий рақиблари, «денгизлар хўжайини» инглизлар унинг ҳудудига кириб келган.

Авиаташувчи ва сув ости кемалари

1917 йил охирига келиб, бир пайтлар Қора денгиз флотига бўйсунган Россия Каспий флотилияси фақат иккита канонеркага эга бўлган: «Ардахон» ва «Карс» — жўнатувчи, судровчи ва гидрографик кемалар. Улар асосан Бокуда жойлашган. Флотилия шахсий таркиби 800 га яқин офицер ва денгизчилардан иборат бўлган.

Иккала рус инқилоби ҳам флотилияга ўз таъсирини ўтказган: бу ерда, Биринчи Жаҳон уруши хандақларида бўлгани каби, асосан большевик агитаторлари томонидан қўзғатилган тарқоқлик ва беқарорлик ҳукм сура бошлаган. Шунга қарамай, Каспий флотилияси денгизчиларининг биринчи конгресси Петрограддаги Октябрь инқилобини қўллаб-қувватлаган, шунинг учун Совет Россияси раҳбарияти кемалар устидан назоратни сақлаб қолишга муваффақ бўлган.

1918 йил баҳорида флотилия кемалари Бокудаги мусаватлар қўзғолонини бостиришда, кейинроқ Петровскга (Махачқалъа) қизил десантларни туширишда қатнашган. «Ардахон»нинг қуроллари — қуролли пароходлар ва «Каспий» музёрари узоқ масофалардан ўқ узган ва бу операциянинг муваффақиятини олдиндан белгилаб берган. Бироқ, бу Боку коммунистларига ёрдам бермаган — тез орада уларнинг ҳокимияти эсер ва меньшевиклар бошчилигидаги Марказий Каспий диктатураси билан алмаштирилган. Аммо бу бир ярим ой давом этган — август ойида Боку Озарбайжон-Усмонли армияси томонидан босиб олинган ва Туркия Биринчи жаҳон урушида таслим бўлганидан сўнг инглизлар бу ерда томир отган.

Россияда фуқаролар уруши даврида Каспий денгизида юз берган ҳарбий ҳаракатлар харитаси

Улар янги эълон қилинган Озарбайжон Демократик Республикаси ҳукуматини қонуний ҳокимият деб тан олганлар ва ҳокимият ўз навбатида Озарбайжон Каспий денгиз флоти тузилганини эълон қилган. Унга собиқ Каспий флотилияси кемаларининг бир қисми, шу жумладан иккала канонерка киритилган. Улардан ташқари, флот таркибида хизмат кўрсатиш, ёрдамчи ва транспорт кемалари, шунингдек, қуролланган пароход бор бўлган.

Бошқа кемалар (масалан, ёрдамчи крейсерга айлантирилган ўша «Каспий» музёрар кемаси) Астрахандаги большевикларга юборилган. У ерда қизиллар Волга ва Болтиқбўйи кемалари ёрдамида ўзларининг флотилияларини тузишган. 1919 йилга келиб, уларнинг ихтиёрида 9 та минаташувчи кема, 8 та қайиқ, 17 та қуролли пароход, 3 та канонерка ва ҳатто 4 та сув ости кемаси бўлган. Май ойининг бошида улар Манғишлоқ қирғоғида жанговар навбатчиликни бошлашган — бу Каспий денгизида сув ости кемаларининг илк бор пайдо бўлиши эди.

Астраханни ҳимоя қилган 11-армия инқилобий ҳарбий кенгаши раиси Константин Мехоношин Москвага хабар берган: «Иккита сув ости кемасини денгизга чиққандан атиги икки ҳафта ўтгач жанг майдонига қўйишга эришилди, чунки аппаратни созлашга тўғри келди ва шўнғин тажрибалари олиб борилди; кемалар механизмлари ҳолати туфайли узоқ масофаларга сузишга ярамайди ва фақат Форт-Александровский ва Чечен ороли ўртасидаги чизиқ бўйлаб қўриқлаш хизматини ўтайди».

Бироқ, инглизлар ҳам бекор ўтиришмади ва ўзларининг Каспий флотини туздилар. У асосан ёрдамчи крейсерларга айлантирилган пароходлар билан ифодаланган ва уларга кўпинча рус капитанлари қўмондонлик қилган, оддий денгизчилар эса маҳаллий аҳолидан жалб қилинган. Бундан ташқари, олтита торпедо катери Бокуга темир йўл орқали етказиб берилган, собиқ танкер «Аладир Усейнов» уларнинг базасига айлантирилган.

Тез орада инглизлар денгиз авиациясини ҳам тузадилар. Гидросамолётлар Бағдоддан юк машиналарида олиб келинган ва «Орлёнок» пароходи уларнинг базасига айланган. Мана, сизга Каспий денгизидаги биринчи авиаташувчи кема. Ва ҳатто иккитаси бирданига, чунки «Аладир Усейнов» ҳам самолёт олиб юриши мумкин эди.

Каспийдаги инглиз флотилиясининг флагмани бўлмиш ёрдамчи «Крюгер» крейсери. wikimedia.org фотосурати

18 ноябрда инглиз кемалари Красноводскга (Туркманбоши) қўшинларини туширади. Шаҳарда 39-пиёда бригадасининг бир баталони қолдирилган. Британиялик генерал Жорж Милн Лондонга шундай деб ёзган: «Красноводскга эгалик қилиш йил давомида муздан холи ягона порт сифатида жуда муҳим туюлди. Шу билан бирга, бу Марказий Осиё темир йўлининг сўнгги манзили эди. Портга эгалик қилиш, шунингдек, Форсдаги Британия қўшинларининг икки гуруҳи: бригада генерали Бетмен-Чэмпейн қўмондонлигидаги куч ва Ашхобод ҳудудидаги генерал-майор Маллесон гуруҳи ўртасида алоқа ўрнатишга имкон берди ... Унинг қўшинлари большевикларнинг Тошкентдан Каспий денгизи йўналишида юришига йўл қўймаслик мақсадида Марвга жўнатилди».

1919 йил январда инглиз қўшинлари ва денгиз флоти Петровскни эгаллаб олади. Шундай қилиб, Астрахандан ташқари деярли барча Каспий портлари инглизлар томонидан босиб олинади. Қизиллар денгиздаги кучлар мувозанати бўйича рақибларидан сезиларли даражада устун бўлган бўлса-да, пароходлар, ҳатто қурол билан қуролланган бўлса ҳам, зирҳ ва тезликда эсминецлардан ортда қоларди.

Бундай вазиятда болшевиклар ҳужумга ўтишга, Форт-Александровскийни эгаллаб олишга ва Манғишлоқда ўрнашишга қарор қилишди. Шу тариқа улар нафақат Каспийнинг марказий қисми устидан назорат ўрнатишни, балки денгизнинг Европа ва Осиё қирғоқлари, яъни икки асосий Оқ гвардия — Антон Деникин ва Александр Колчак қўшинлари ўртасидаги алоқаларни ҳам узиб қўйишни мақсад қилган эдилар.

29 апрель куни Қизил Армия десантлари Форт Александровскийни жангсиз эгаллаб олишади. Бу ерда А.В Сабуров бошчилигидаги катта гарнизон ва эскадрон жойлашган эди. 18 майга келиб, Тюбкараган кўрфазида (унинг қирғоғида қалъа жойлашган) бешта ёрдамчи крейсер, олтита эсминец, мина лайнери, сузувчи батарея, иккита сув ости кемаси ва еттита патрул қайиғи жамланади.

Манғишлоқ соҳилида чўктирилган «Москвитянин» эсминеци. wikimedia.org фотосурати

Ва ҳал қилувчи жанг

1919 йил май ойининг бошида большевиклар Форт-Александровскийни босиб олгандан сўнг биринчи нафга эга бўлишган. Қизиллар Манғишлоқда мустаҳкам ўрнашиб олганини ҳали тушунмаган инглизлар билан радио ўйинлар олиб бориш натижасида Колчак қўшинлари тасарруфидаги Деникин офицерларини генерал Алексей Гришин-Алмазов бошчилигида олиб кетаётган «Лейла» пароходини қўлга киритишган. Натижада кўплаб қимматли ҳужжатлар большевиклар қўлига тушади ва генералнинг ўзи эса кема бортида ўзини отиб ўлдиради.

Шундан сўнг, инглизларга қизилларнинг Манғишлоқда ўрнашиб олгани маълум бўлади ва улар жавоб чораларини кўрадилар. 15 май куни Британиянинг ёрдамчи крейсерлари «Президент Крюгер» ва «Вентюр» қизиллар денгиз флотининг юк кўтарувчи ва шхунани олиб кетаётган карвонини ушлаб олади. Большевиклар кемаларни ташлаб, Форт-Александровскийга чекинишади ва инглизлар эса артиллерия ёрдамида кемаларни чўктириб юборишади.

Беш кундан сўнг «Президент Крюгер» да коммондор (капитан ва контр-адмирал ўртасидаги оралиқ унвон) Дэвид Норрис бошчилигидаги эскадрон Петровскдан Манғишлоқ томон йўл олади. Британия отряди бешдан саккизтагача ёрдамчи крейсерларлардан иборат бўлган – ҳозиргача аниқ тахмин мавжуд эмас. Улардан ташқари денгизда иккита гидросамолёт ва учта торпедоли қайиққа эга «Аладир Усейнов» ҳам бўлган.

Ҳаво разведкаси орқали инглизлар Тюбкараган кўрфазида душман кемаларининг озгина қисми борлигини аниқлайдилар: битта эсминец, иккита сув ости кемаси, «Каспий» ёрдамчи крейсери (худди ўша музёрар кемаси), миналовчи кема, олтита катер ва яна 17 та транспорт ва ҳар хил турдаги ёрдамчи кемалар. Қолган қизиллар кучлари Доғистоннинг Чечен оролига, сўнгра Астраханга йўл олганди.

Соҳилга яқинлашгач, инглиз кемалари 12-13 км узоқ масофадан ўқ отишни бошлайди. Улар миналовчи кемани, сув ости кемалари базасини, сузувчи батареяни, мина транспорти ва ташувчи кемани ёқиб юборишади. Британия крейсерларининг ўзлари ҳам бир нечта зарбаларга дуч келишади, лекин қизиллар денгизчилари жуда ёмон ўқ отишган ва снарядларнинг аксарияти душманга этиб бормаган. Жанг пайтида фақат битта инглиз крейсери жиддий шикастланган.

Тўлиқ артиллерия дуэлини ўтказишнинг иложи бўлмагани сабаб, қизиллар қўмондони душманга сув ости кемалари ва қайиқлар билан ҳужум қилишга қарор қилади. Биринчи сув ости кемаси двигателдаги носозлик туфайли кўрфазда қолади, аммо иккинчиси «Макрель» бор-йўғи етти метр чуқурликда сузиб боради, аммо Британия кемалари ўртасига келиб, саёзлик туфайли торпедоларини ишга сололмайди. Катерларга келсак, улар, Британия жангчиларидан бирининг эслашича, фақат «биз ва қирғоқ ўртасида айланиб юрган» — инглизлар бу ҳужумларга ҳатто парво ҳам қилишмаган.

Русларнинг «Макрель» сув ости кемаси. wikimedia.org фотосурати

Пешиндан сўнг инглиз эскадрони ниҳоят денгизга жўнайди, соҳилда қизиллар кемаларини ёниб тугашига изн берган ҳолда. «Макрель» қўмондони кейинчалик инглизларни қўрқитиб юборганини айтади, аслида эса Норриснинг кемалари деярли барча снарядларни отиб улгурган бўлади. Тўғри, уларнинг захирада бошқа қуроллари ҳам бор бўлган — жангдан икки кун ўтгач, «Аладир Усейнов»дан кўтарилган гидросамолёт қизилларнинг ягона эсминеци устига бомба ташлайди ва уни чўктириб юборади. Натижада, большевиклар қўмондонлиги барча кемаларни ва гарнизонни Астраханга эвакуация қилишга қарор қилади, бу май ойининг охиригача амалга оширилади.

Охирги ҳолат коммодор Норриснинг танқид қилинишига сабаб бўлади — ўша Колчак инглизларни нафақат душман флотини тугатмаганликда, балки Манғишлоқни тўсиқсиз тарк этишига имкон берганликда айблайди.

Қандай бўлмасин, 1920 йил баҳоригача, ҳатто инглизлар Каспий денгизини тарк этиб, кемаларини Оқ гвардиячиларга топширгандан кейин ҳам, уларнинг флоти Тюбқораган кўрфазидаги муваффақиятлари туфайли денгизда ҳукмронлик қилганди. Қизиллар эса бир мунча вақт Волга ташқарисидаги барча операцияларни тўхтатадилар, бундан ташқари, ўша пайтдаги жанговар ҳаракатлар маркази Царицина (Волгоград) томон силжийди.

Большевиклар янги навигация бошланиши билан фаоллашади — 1920 йил апрелда қизиллар кемалари Петровск ва Форт-Александровскийга, 1 майда эса — Бокуга киради. Оқлар флотилияси Эроннинг Анзали портига йўл олади, Озарбайжон флоти эса қизил байроқларни кўтаради. Каспий денгизидаги жанглар бир неча ҳафта ўтгач, большевиклар кемалари Анзалида пайдо бўлганида ва артиллерия зарбасидан сўнг у ерда жойлашган барча 23 та кемани, шунингдек, тўртта торпедо қайиғини ва тўртта гидросамолётни қўлга киритгандан сўнг тугайди.

Шу билан Каспий денгизидаги ҳарбий ҳаракатлар якунланади. Кейинчалик, Иккинчи Жаҳон уруши пайтида, Эрон операцияси пайтида совет кемалари Ғилон вилояти портларига кириб, денгиз кучлари десантларини туширади. Бир йил ўтгач, Германиянинг Кавказ ва Волгадаги ҳужуми пайтида вермахт қўшинлари Каспий денгизига атиги икки юз километргача етиб бормаган, гарчи алоҳида диверсион гуруҳлари унинг қирғоқларига етиб борган бўлсада. «Гарчи немис мобил бўлинмалари Каспий денгизи қирғоқларини ёриб ўтган бўлса-да, бу улар учун «саҳродаги сароб» бўлиб қолганди», — деб ёзганди инглиз тарихчиси Базил Лидделл Харт.

Бироқ, Кригсмарине штаб-квартираси Каспий бўйича операциялар учун енгил кучларни (кичик сув ости кемалари, торпедо қайиқлари, мина қўриқлаш кемалари, ўзиюрар баржалар) тайёрлаш бўйича кўрсатмалар олади. Бундан ташқари, 1942 йил сентябрь ойида Уинстон Черчилль Иосиф Сталинга ёзганидек, немислар ҳатто «Каспий денгизида ҳарбий денгиз операцияларини бажарадиган» адмирални тайинлайдилар. «Улар, — деб ёзган Британия Бош вазири, — Махачқалъани ўзларининг асосий денгиз базаси сифатида танлашган. 20 га яқин кемалар, жумладан, Италия сув ости кемалари, Италия торпедо катерлари ва мина қўриқлаш кемалари темир йўл орқали Мариуполдан Каспий денгизига линия очилиши билан олиб ўтилиши керак эди».

Бироқ, Сталинграддаги мағлубиятдан кейин бу режаларнинг барчаси тўхтатилган. Ва шунга қарамай, 1942 йилги навигация пайтида Каспий савдо флотининг 46 та кемаси Эрондан Совет портларига ленд-лиз юклари билан сузиб борганда, душман самолётлари томонидан ҳужумга учраган, улардан 14 таси чўкиб кетган. Бу ҳарбий ҳаракатлар натижасида Каспий денгизида чўкиб кетган охирги кемалар эди. Ҳарбийлар денгиздан ҳалиям ўз мақсадлари йўлида фойдаланишмоқда – ушбу акваториядан Сурия ва Украинадаги нишонларга қарши Россия ракеталарининг учирилганини эслашнинг ўзи кифоя.