Маҳаллий корхоналарни сиқиб чиқарган ҳолда

«Фарғона» коллажи

Оҳангарон тумани адирлари, маккажўхори далалари узра узоқдан Toshkent Conch Cement цемент заводининг баланд миноралари кўзга ташланади. Ундаги улкан қизил иероглифлар битилган Conch Cement сўзлари диққатни тортади.

Toshkent Conch заводининг қурилишига оид битим 2017 йили Пекиннинг бутун дунёга ўз таъсири ва иқтисодий манфаатларини ёйиш мақсадида «Бир камар, бир йўл» (Belt and Road, BRI) ташаббуси доирасида ташкил этилган биринчи халқаро форумда имзоланган эди.

2023 йил августда очилган мазкур завод мамлакатда ички маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ярмини ташкил этаётган Хитойнинг тўққизта энг йирик цемент корхоналаридан бири ҳисобланади.

Ишлаб чиқариш қувватининг кескин ўсиши цемент нархини тушириб юборди. Ўзбекистон қурилиш сектори учун устунлик бўлган бу ҳолат тобора рақобатлаши қийинлашаётган маҳаллий цемент ишлаб чиқарувчиларига салбий таъсир кўрсата бошлади.

Toshkent Conch Cement цемент заводи. Муаллифлар фотосурати

Ўтган йил ноябрь ойида Ўзбекистоннинг кичик цемент заводи — DAL Teknik Zomin Cement and lime бири Тошкент шаҳри яқинида, иккинчиси Самарқандда ишга туширилган йирик хитой цемент заводидан сўнг ишлаб чиқаришни тўхтатишга мажбур бўлди. Мазкур икки завод цементни таннархидан паст нархларда сота бошлади ва ўзбек корхонасининг деярли барча мижозларини тортиб олди.

«Аввало, кичик ва эскирган нам технология ёрдамида ишлаётган корхоналар зиён кўришди — дея тушунтира бошлади DAL Teknik Zomin бош муҳандиси Зафар Маматқулов. — Биз барча ходимларни ишдан бўшатдик».

Компания тўққиз ойдан сўнг ишни тиклади, аммо паст нархларда ҳам бозор маҳсулотларга тўлиб кетганди. «Биз узоққа боролмаймиз, деб қўрқаман», — дейди Маматқулов.

Сўнгги икки йил ичида Ўзбекистондаги цемент заводларининг деярли ярми ёпилди — фақат 24 та корхона қолган, улардан тўққизтаси Хитой компанияларига тегишли.

2021 йилдан 2024 йилга қадар Ўзбекистонда йилига 5 миллион тонна цемент ишлаб чиқарадиган қувватлар ишга туширилди. Бу нархларнинг кескин пасайишига олиб келди. Агар 2020-2021 йиллари бир тонна цементнинг бозор қиймати тахминан 70 долларга тенг бўлган бўлса, бугунга келиб у 40 долларга тушиб кетди. Ўзбекистоннинг ҳозирги ишлаб чиқариш қувватлари — 38,34 миллион тоннани ташкил этади ва бу бозор эҳтиёжига нисбатан икки баравар кўпдир. Шунга қарамай, ҳозирги вақтда йилида қўшимча 12,16 миллион тонна цемент ишлаб чиқарадиган янги линиялар қурилмоқда.

2023 йил кузида йилига 6 миллион тонна цемент ишлаб чиқариш қувватига эга Toshkent Conch Cement ва China Energy International Group Samarkand Cement заводлари ишга туширилганидан кўп ўтмай цемент нархи кескин тушиб кетди.

Нархларнинг тушиши унчалик катта бўлмаган цемент корхоналарини туриб қолишига олиб келди. 2024 йилнинг биринчи чорагида йилига 700 минг тонна ишлаб чиқариш қувватига эга ўнлаб кичик ва ўртаҳол заводлар бир грамм ҳам цемент ишлаб чиқаролмади. Ушбу корхоналарнинг умумий қуввати йилига 4 миллион тоннадан ошади.

Муаммо, шунингдек, соҳанинг гигантларига ҳам таъсир қилди. Йирик компаниянинг топ менежерларидан бири Азиз (илтимосига кўра, исми ўзгартирилган) 2022 йили хитой компаниялари фаолиятини таҳлил қилгач, маҳаллий ценмент ишлаб чиқарувчилари ««Ўзбекқурилишматериал» ассоциациясидан тортиб Президентга қадар» хат юборишгани ва унда тез орада бозор ушбу маҳсулотга тўлиб кетиши ва унинг эскпанцияси борасида хитойликлар юритаётган сиёсатнинг уч босқичини прогноз қилишганини айтиб берди. Биринчи босқичда цемент «Бир камар, бир йўл» ташаббуси доирасида Ўзбекистон ва қўшни давлатлардаги қурилиш лойиҳаларига етказилади. Иккинчи босқичда маҳаллий ишлаб чиқарувчилар кучли нарх демпингига учраб, синишади. Кейин, ниҳоят, Хитой цемент заводлари нархларни оширишади.

Мактубда Мьянма, Индонезия ва Камбоджадаги бозорларни эгаллаб олинганига доир шунга ўхшаш сценарийлар ҳақида эслатиб ўтилган ва ҳозирда Тожикистонда цемент ишлаб чиқариш қувватларининг 90 фоизи Хитой компанияларига тегишли экани таъкидланган.

Бироқ, Жаҳон цемент ассоциацияси (World Cement Association) бош директори Иан Райлининг сўзларига кўра, демпингдан сўнг нархларнинг барқарор ўсиши даргумон. «Тажриба шуни кўрсатяптики, бу ҳақиқий режа эмас, аслида орзу», — дейди суҳбатдошимиз ва кувватнинг доимий ўсиши бундай стратегияга путур етказишига ишора қилади.

Айтилган сценарий амалга ошадими ёки йўқми, паст нархлар маҳаллий компанияларга салбий таъсир кўрсатмоқда. Оҳангарондаги йирик цемент заводи ходими Димитрий компаниянинг қандай қилиб мавжуд вазиятга мослашишга ҳаракат қилаётганини айтади: «Биз электр энергия тарифи паст бўлган соатларда ишлаб, маҳаллий хомашёни сотиб олган ва инвестиция лойиҳаларини музлатган ҳолда ишлаб чиқаришни оптималлаштиришга ҳаракат қиляпмиз». Асосий муаммо, унинг сўзларига кўра, бу йил (2024) инфляцияга мувофиқ иш ҳақини оширишолмасликда бўлган. – «Ўтган йили биз уни икки марта оширгандик», — дея қўшимча қилади Дмитрий.

Яна бир мисол: йилига бир миллион тоннадан ортиқ маҳсулот ишлаб чиқариш қувватига эга »Қувасойцемент» 2024 йил биринчи ярмини 14 миллиард сўм (тахминан 1 миллион АҚШ доллари) зарар билан якунлаган. 2023 йили шу даврда у 8,7 миллиард сўм (672 минг доллар) соф фойда олган эди.

Тақчилликдан ортиқча маҳсулот сари

Ўзбекистоннинг қурилиш сектори жадал ўсмоқда: 2024 йилнинг биринчи ярмида ишлар ҳажми қарийб 10 фоиздан ошган ва қарийб 80 триллионни (6,2 миллиард доллар) ташкил этган. Ҳозирги кунда мамлакат ялпи ички маҳсулотидаги ушбу соҳанинг улуши 6 фоиздан ошади, дея хабар беради республика Қурилиш ва уй-жой коммунал хўжалиги вазири ўринбосари Тоир Алиматов.

Тез ривожланаётган қурилиш саноатида цемент таъминотини ошириш ва унинг нархини пасайтириш учун Ўзбекистон ҳукумати бир қатор рағбатлантирувчи чораларни кўрди. Президентнинг 2021 йил 31 августдаги қарори даромад солиғи ставкасини 20% дан 15% гача ва оҳактошдан фойдаланиш учун солиқни икки бараварга камайтирди. Кейинчалик, 2023 йили декабрда Ўзбекистон цемент ишлаб чиқариш учун оҳактошга бўлган солиқ ставкасини тўрт марта пасайтирди.

Хитой цемент заводлари ҳам бир қатор солиқ имтиёзларини олишди. Масалан, 2018 йили Huaxin Cement Jizzakh корхонаси даромад солиғи, мулк солиғи, импорт қилинадиган ускуналар ва материаллар бўйича, шунингдек, хорижий пудратчилар бўйича ҚҚСдан озод қилинди. Бундан ташқари, компанияга лойиҳа учун ер участкаси ажратилди.

Энди цемент тақчиллиги бартараф этилгач, Ўзбекистон президенти норасмий равишда янги заводлар қурилишини тақиқлади. Шунга қарамай, қурилаётганлари охирига етказилади ва бозорни янада маҳсулотга тўлдирган ҳолда улар ишга туширилади.

«Четга чиқиш» (Going Out)

Ўзбекистон цемент бозорини Хитой компаниялари қўлига бериб қўйган ягона мамлакат эмас. 2000 йили Цзян Цзэмин томонидан эълон қилинган «Четга чиқиш» (Going Out) стратегия Хитой корхоналарини ривожланаётган бозорларга эътибор берган ҳолда уларга сармоялар киритишни рағбатлантирди. Масалан, Африкага тўғридан-тўғри Хитой сармояси 2004 йилги 1 миллиард доллардан 2013 йилга қадар 24,5 миллиард долларга ошди. Кейинчалик, «битта камар, битта йўл» (BRI) ташаббуси Хитой компанияларини халқаролаштириш стратегиясини кучайтирди.

2014 йили Хитойда цементга бўлган талаб энг юқори чўққига чиқди — 2,476 миллиард тонна. BRI цемент саноати учун янги иқтисодий имкониятларни кашф этди, уни ташқи бозорларга киришига имкон берди. Хитойда 2016 йилги ислоҳотлардан сўнг, клинкер ишлаб чиқаришни кўпайтиришда қаттиқ чекловлар киритилди. Кўплаб BRI иштирокчи давлатларида қурилиш сектори, айниқса Жануби-Шарқий Осиё, Марказий Осиё ва Африкада кам ривожлангани боис, улар Хитойнинг йирик цемент компанияларининг диққат марказида бўлдилар. 2023 йили, Хитой 2,02 миллиард тонна цемент ишлаб чиқарди – бу дунёда ишлаб чиқарилган ҳажмнинг қарийб 50 фоизидир.

Toshkent Conch — Anhui Conch Cementни қураётган компания ўзини BRI ташаббусининг «фаол амалиётчи» деб атайди. Ўн йил давомида компания бунга 16 миллиарддан ортиқ юан (2,2 миллиард доллар) инвестиция қиритиб, жумладан Ўзбекистон, Индонезия, Мьянма, Лаос, Лаос, Камбоджа ва бошқа давлатларда 16 фабрикани ишга туширди. Ушбу заводлар BRIнинг турли лойиҳаларини цемент билан таъминлайди. Шундай қилиб, 2021 йили Ботандан Луангпабанггача бўлган олтита темир йўл станция қурилишида Conch Cement цемент маҳсулотларидан фойдаланилган.

Хитой компаниялари индивидуал лойиҳаларда эмас, балки самарадорлик кўламини кучайтирган ҳолда хавфларни камайтиради. Иан Райли сўзларига кўра, хитойликлар ҳар бир заводни алоҳида кўриб чиқиш ўрнига, бир вақтнинг ўзида дизайн ва етказиб бериш занжирини мукаммалтирган, ҳар бир янги завод билан моделини яхшилаган ҳолда бир неча заводларни қуришни афзал кўришади, Бундай оптималлаштириш уларга жуда самарали бўлишга имкон беради. Тожикистондаги Хитой заводи устида ишлаганини эслаб, Райли шундай дейди: «Биз уни ишга туширдик ва уч ҳафтадан сўнг тижорат савдоси бошланди, ваҳоланки Ғарбдаги ҳудди шундай заводни ишга туширишга бир йил вақт кетган бўларди».

Шу билан бирга, Хитойнинг цемент саноати, унинг хориждаги экспанцияси келтириб чиқараётган муаммолардан хабардор кўринади.

2024 йил 21 майда Хитойнинг цемент ассоциацияси (ХЦА) Ўзбекистон цемент саноатига бағишланган симпозиум ўтказди. Уюшма Президенти Кон Сяньчжуннинг таъкидлашича, Ўзбекистонга сармоя киритаётган Хитой цемент компаниялари «маҳаллий бизнес уюшмалар билан афаол алоқалар ўрнатиб, корхоналар билан тинч келишувларга эга бўлиши керак». Орадан икки ҳафта ўтгач, ХЦА бош котиби Ван Ютао бошчилигидаги делегация маҳаллий бизнес билан ҳамкорликни кучайтириш учун Марказий Осиё республикасига ташриф буюрди.

Бироқ, маҳаллий компаниялар билан муносабатларни юмшатишга ҳаракат қилинганига қарамай, 2024 йил июль ойида хитой демпинги билан боғлиқ биринчи суд қарори пайдо бўлди. Ўзбекистон рақобатни ривожлантириш қўмитаси нархларни тушириш ва бошқа корхоналарни банкротлик ёқасига келтиргани учун Shangfeng — Bridge of Friendship заводига нисбатан қарши терговини эълон қилди. 27 август куни корхона демпингни ҳисобга олган ҳолда рақобатга қарши амалиётда айбдор деб топилди ва 4,9 млрд. сўмга (378 минг АҚШ доллари) жаримага тортилди.

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, Хитой цемент заводларининг Ўзбекистонга кириб келиши ички бозорни радикал тарзда ўзгартириб ташлади, нарх босими ва ортиқча ишлаб чиқариш орқали маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни жар ёқасига келтириб қўйди. Ҳукумат аралашуви ва антидемпинг санкциялар каби сўнгги чора-тадбирлар расмийларнинг дисбалансни тузатиш истагини билдиради. Бироқ, янги заводлар қурилиши давом этмоқда, демакким, бозорни ортиқча маҳсулотга кўмиб ташлаш эҳтимоли сақланиб қолинган.

Материал n-ost Spheres of influence Uncovered лойиҳаси кўмагида тайёрланди.